Obecne uroczystości przesilenia zimowego to wielowarstwowe wydarzenia z głęboko pogańską, chrześcijańską i nowoczesną warstwą konsumencką, o których niewiele osób zdaje sobie sprawę, pisze dr Ioannis Pitas.
Wszyscy znamy Świętego Mikołaja i cieszymy się z jego prezentów. Kto jednak zna jego pochodzenie i związek ze św. Mikołajem z Miry?
Dlaczego Boże Narodzenie obchodzone jest tak blisko przesilenia zimowego? Co łączy świąteczne ogniska w Skandynawii, potwory Krampus w Austrii, karnawały Boubousiaria w zachodniej Macedonii w Grecji i pożary Lohri w Indiach?
Obchody przesilenia zimowego są bardzo stare i obejmują szeroki wachlarz krajów, od Szkocji i Skandynawii po święta Europy Południowo-Wschodniej, Iranu i Indii. W krajach ortodoksyjnych, takich jak Grecja, głównymi uroczystościami są tzw Dodekameron trwają dwanaście dni, od Wigilii Bożego Narodzenia 24 grudnia do Trzech Króli 6 stycznia.
Zbiega się z przesileniem zimowym 21 grudnia – najkrótszym dniem w roku, który budził podziw u naszych odległych przodków. Próbowali przebłagać Boga Słońca świętami i rozkoszowaniem się obfitością przechowywanej żywności i alkoholi.
Ogniska odgrywają dużą rolę podczas przesilenia zimowego i obchodów Dodekameronu: zarówno ogrzewają, jak i egzorcyzmują słońce, które najpierw zachodzi, a potem ponownie wschodzi. Zoomorficzne karnawały są w najlepszym wydaniu i wszędzie słychać wesołe piosenki.
Związek między ogniskami, kolędami i bogami słońca
Od starożytności styczeń był w starożytnej Grecji miesiącem ślubów. Rzymianie mieli mnóstwo własnych świąt: Brumalia (24 listopada-17 grudnia), Saturnalia/Kronia (18-24 grudnia), Sol Invictus czyli Niezwyciężone Słońce (25 grudnia), Kalends (1 stycznia), Vota (3 stycznia) i Lorentalia (4 stycznia).
Przekazali nam w spadku Calendae, czyli kolędowanie w Wigilię Bożego Narodzenia lub Sylwestra. Pierwotnie takie kolędy były wesołymi piosenkami, które śpiewano w zamian za prezenty i napoje, na przykład w Nowy Rok.
Z okazji tych świąt Rzymianie co roku w grudniu dekorowali swoje świątynie. Wikingowie i Sasi dekorowali drzewa i uważali je za symbole życia.
Wielu starożytnych bogów i półbogów związanych ze słońcem „narodziło się” podczas przesilenia zimowego: Dionizos, Hermes i Herkules w Grecji, Horus w Egipcie, Zaratustra, Mitra w Persji, Kryszna w Indiach, Budda w Nepalu, Adonis z Fenicji i Tammuz (Babilon) ).
Jest rzeczą naturalną, że już w połowie IV w. n.e. zjednoczony Kościół chrześcijański ustanowił Boże Narodzenie na 25 grudnia, dokładnie w święto Słońca Niezwyciężonego.
Wschodni Rzymianie, czyli Bizantyjczycy, nadali starym pogańskim zwyczajom nowy, chrześcijański płaszcz. Ogniska przesilenia zimowego zostały przemianowane na ognie pasterzy, którzy uczestniczyli w narodzinach Jezusa.
Powstały nowe kolędy chrześcijańskie lub uzupełniono stare o elementy chrześcijańskie i Dodekameron nabrał obecnego kształtu. Wszystkie święta Dodekameronu zostały potępione przez Kościół chrześcijański, a mimo to przetrwały.
Satyryczne libertyny, kolorowe kostiumy i muzyka lirowa
Dziś Dodekameron obchodzony jest najlepiej w greckiej zachodniej Macedonii, gdzie uroczystości przetrwały w nienaruszonym stanie ze względu na izolację geograficzną.
Świąteczna atmosfera zaczyna się w dzień Świętego Mikołaja (6 grudnia) i trwa nieprzerwanie poza Dodekameron, aż do karnawałów Wielkiego Postu.
23 grudnia w Siatista na Florinie rozpala się świąteczne ogniska. Różne kolorowe karnawały żyją i mają się dobrze i kwitną na początku stycznia: Boubousaria w Siatista, Eratyra i Ragoutsaria (być może pochodzące z rzymskiego rogatorzy lub żebracy) w Kastorii.
Ich satyryczny charakter może czasami stać się zbyt liberalny.
We wschodniej Macedonii w Dzień Trzech Króli (5 stycznia) odbywają się karnawały dzwonników. Prezentują imponujące kostiumy i mają pewne podobieństwa do karnawałów Surva w Bułgarii i Macedonii Północnej.
W całym Dodekameronie pontyjscy Grecy świętują karnawały Momogeri w całej zachodniej Macedonii przy dźwiękach kolorowych kostiumów i muzyki lirowej.
Od Szkocji po Indie i z powrotem do ukochanego Świętego Mikołaja
Obchody przesilenia zimowego i Dodekameronu rozciągają się wzdłuż łuku rozpoczynającego się w Szkocji i Skandynawii na północy, przechodzącego przez Europę Środkową i Bałkany, a przez Iran kończący się w północnych Indiach.
Wszystko kręci się wokół podobnych tematów: ognisk na świeżym powietrzu, karnawałów z dzwonami i zoomorfami czy przebrań płci przeciwnej.
Do kominka wkładane są duże polana — koliantas, yulelog, butuculcrăciunului. Obchody zachodnioeuropejskie zapożyczyły wiele elementów ze skandynawskich obchodów Bożego Narodzenia, a także z niemieckiego folkloru. Słowianie obchodzą przedchrześcijańską Koledę.
W Indiach odbywają się trzy powiązane festiwale: święto Diwali (od połowy września do połowy listopada), pożary Lohri (styczeń) i pożary Holi (od końca lutego do połowy marca). To rozproszenie geograficzne i pokrewieństwo tematyczne wskazują, że zwyczaje te są starożytne i prawdopodobnie paleoindoeuropejskie.
Kilku przekształceniom uległy także zwyczaje chrześcijańskie. Mikołajki (Mikulasza, Mikołajki) to jedno z nielicznych świąt świętych, które do dziś obchodzone są tego samego dnia (6 grudnia) przez niemal wszystkie wyznania chrześcijańskie.
W krajach prawosławnych święto to wyznacza początek okresu świątecznego. Na Zachodzie św. Mikołaj stał się życzliwym starcem, który rozdaje prezenty dzieciom. Sinterklaas i jego asystent Zwarte Piet robią to samo w Holandii.
W 1931 roku Coca-Cola wprowadziła na rynek – z wielkim sukcesem – Świętego Mikołaja (korupcja Świętego Mikołaja), życzliwego starszego człowieka, który na Boże Narodzenie rozdaje jej napoje bezalkoholowe i wszelkiego rodzaju prezenty.
W Grecji Świętego Mikołaja łączono ze św. Bazylią lub Ai Vasilisem, czcigodnym prawosławnym świętym obchodzonym 1 stycznia.
Mnóstwo warstw, o których niewielu jest świadomych
Co zaskakujące, wielowiekowe tradycje Dodekameronu przetrwały w nienaruszonym stanie pomimo silnego sprzeciwu religii.
W rezultacie obecne obchody przesilenia zimowego są wydarzeniami wielowarstwowymi, z głęboko pogańską, chrześcijańską i nowoczesną warstwą konsumencką, o czym niewiele osób jest świadomych.
Innym naprawdę uderzającym zjawiskiem kulturowym jest szybka przemiana obyczajów, która wciąż ma miejsce w naszych czasach, niemal w obrębie jednego pokolenia ludzkiego.
Ostatecznie liczne uroczystości, które przetrwały, potwierdzają głębię naszych zwyczajów i pomagają nam jeszcze bardziej cieszyć się nimi w okresie świątecznym.
